Ерте заманнан-ақ Күн мен Айдың, кейбір жұлдыздардың қозғалыстарын мұқият бақылау адамдарға уақыт санауға және әртүрлі күнтізбе жасауға арқау болды. Кейбір жұлдыздардың шығу, бату мерзімдерін анықтау арқылы жыл мезгілдерінің келу уақыты есептелді. Осындай бақылаулар нәтижесінде құрылған күнтізбелер адамдарға ауылшаруашылық жүмыстарын уақытымен үйымдастыруға мүмкіндік туғызды. Күнтізбе аспан денелерінің қайталанатын (периодты) қозгалыс- тарына негіздеп жасалган уақытты есептеу жүйесі. Күнтізбелік жүйеде уақыттың негізгі бірліктері ретінде астрономиялық бақылаулар бойынша анықталған тәулік, ай және жыл алынады. Тәулік аспандағы белгілі бір санақ денесіне қатысты Жердің өз осінен толық бір айналым жасауға кеткен уақыты. Егер санақ денесі ретінде Күн алынса, онда күн тәулігі, ал басқа бір жұлдыз алынса жұлдыз тәулігі туралы сөз болады. Жер түрғындары ұзақтығы тұрақты 24 сағат болатын орташа күн тәулігін пайдаланады. Жер орбита бойымен Күнді 365 төулік 5 сағат 48 минут 46 секундта (яғни 365,2422 тәулікте) бір айналады. Мүндай мерзім тропиктік жыл қысқаша жыл) деп аталады. Ол Күннің көктемгі күн мен түннің теңелу нүктесі арқылы қатарынан екі рет өтуіне қажет уақыт аралығына тең. Әдетте, тропиктік жыл үзақтығының он екіден бір бөлігін бір ай деп есептейді. 2. Жыл мезгілдерінің (жаз, күз, қыс, көктем) өзгеруі Жердің орбита бойымен Күнді айнала қозғалуы арқылы түсіндіріледі (сурет 6.17). Жердің айналу осі орбита жазықтығына вертикаль күйден 23 градусқа ығысқан. Сондықтан Жердің солтүстік жартышары Күнге қарай жантайып, оның бетіне Күн сәулесі молынан түскенде жаз айы келеді де, оңтүстік жарты шарда, керісінше қыс түседі. Ал Жердің Күнмен салыстырғандағы орна ласу күйі өзгергенде солтүстік жартышарда қыс түсіп, оңтүстік жарты шарда жаз шығады. Күн мен түннің ауысуы Жердің өз осінен айналуы арқылы түсіндіріледі. Жер осінің вертикаль күйден ығысуының салдарынан өр ендіктегі күв мен түннің үзақтығы бірдей емес. Тек көктемгі және күздегі күн тоқырау кезінде гана күн мен түннің үзақтығы теңеледі. Өйткені бұл күндері (яғни 20-22 наурыз бен 22-23 қыркүйекте) Жердің айналу осі орбита жазықтығына вертикаль орналасады. Солтүстік жартышарда жаз айындағы ең үзақ күн 20-21 маусымға, қыс айындағы ең қысқа күн 21-22 желтоқсанға сәйкес келеді. Оңтүстік жартышарда бәрі керісінше орындалады. Ай күнтізбесі. Бүл күнтізбе біздің дәуірден 3. Ең көне күнтізбе бірнеше мың жыл бұрын өліаралық ай мерзімі негізінде пайда болған. Ай фазалары (мысалы, туған Айдың «бір жаңасы») 29,53 тәулік сайын қайталанып отырады. Бүл мерзім өліаралық ай деп аталады. Ал Айдың жүлдыздарға қатысты өз орнына қайта келуіне 27,32 тәулік қажет. Бұл мерзім жүлдыздық ай деп аталады. Ай күнтізбесінде әр айдың басы мүмкіндігінше жаңа туған Аймен сәйкестендіріледі. Тақ санды айларда 30, жұп санды айларда 29 тәулік бар. Демек, айдың орташа ұзақтығы 29,5 тәулікке тең. Бұл мерзім өліаралық ай үзақтығынан қысқа болғандықтан, күнтізбеде біртіндеп айдың басталуы мен жаңа Айдың тууы аралығында сәйкессіздік пайда бола бастайды. 30 жылда Ай 11 күн ерте туатын болады. Бұл мәселені шешу үшін әр 30 жылда 11 рет кэбиса (високостық) жыл енгізіледі. Кәбиса жылдардағы қосымша тәулік жылдың соңғы айында қосылады. 4. Кейінірек Күн қозғалысына негізделген күнтізбе пайда болды. Оны жасауда екі мақсат көзделді. Біріншіден, күнтізбелік жылдың үзақтығы тропиктік жыл ұзақтығына өте жақын болуы керек, екіншіден, көктемгі күн мен түннің теңелу сәті 21 наурызға дәл келіп отыруы қажет. Ежелгі Мысыр (Египет) күнтізбесінде жыл 365 тәуліктен түзілген. Сириус жүлдызының алғаш рет таңмен (таң алдында) бірге тууы жыл басы саналған. Ол кезде бұл жазғы күн тоқырауына және Ніл өзенінің тасуына сәйкес келген. Жыл 12 айдан, әр ай 30 күннен түрады, жыл соңында қосымша 5 төулік енгізілген. Осындай күнтізбе көне парсылар мен қазақтардың арғы тегі сақ тай- паларында да болған. Ғылымда оны Соғды күнтізбесі деп атайды. Сак тайпаларының ұрпақтары болып келетін қазақтар да осы күнтізбені пайдаланды. Олар жыл соңында қосылатын бес күнді «бес қонақ» немесе «бес балақ сан» деп атаған. Соғды күнтізбелерінің ең озық үлгісі Омар Хайям жасаған күнтізбе болатын. Омар Хайям Шығыс поэзиясының жұлдызы ғана емес, әрі әйгілі математик, әрі астроном-ғалым да еді. Оның ХІ ғасырда жасаған күнтізбесі өзінің дәлдігі бойынша осыған дейін жасалған күнтізбелердің ішіндегі ең озықтарының бірі болып саналады. Оның күнтізбесінде 33 жылдық мерзімнің 11-і кәбиса жыл. Жылдың орта- ша ұзақтығы 365,24242 төулік, бұл тропиктік жылдан небәрі 22 секундқа ғана үзақ. 5. Қазіргі кезде халықаралық деңгейде қолданылып жүрген күнтізбенің тарихы біздің дәуірімізге дейінгі 46-жылдан басталады. Сол жылы Рим императоры Юлий Цезарь қол астындағы елдерде бірегей күнтізбе енгізген болатын. Юлиан күнтізбесі немесе ескі тәсіл деп аталатын бүл күнтізбеде ұзақтығы 365,25 тәулік, яғни тропиктік жылдан 11 мин 14 с шамасына үзағырақ. Бүл күнтізбедегі алшақтық жинала келе 128 жылда шамамен 1 төулікке, ал XVI ғасырда 10 төулікке жетті. Сөйтіп көктемгі күн мен түннің теңелуі 21 наурызға емес, 11 наурызға сәйкес келді. Көктемгі күн мен түннің теңелуін табиғи орнына қайтарып, әрі ол болашақта жылжымауы үшін 1582 жылы күнтізбелік реформа жасалды. Реформа бойынша күнтізбеден 10 тәулік алып тасталынды және бүдан былай Юлиан күнтізбесінде (ескі тәсілде) көбиса жыл деп саналатын гасыр соңындағы жылдар 400-ге бөлінбейтін болса (мысалы, 1700, 1800, 1900 жылдар), онда олар жай жыл болып саналатын болды. Сөйтіп, алдағы уақытта ескі тәсілде 400 жылда жиналатын 3 тәулік есепке қосылмайды. Осылай есептелген Григориан күнтізбесіндегі (жаңа тәсілдегі) орташа жыл ұзақтығы тропиктік жылдан небәрі 26 секундқа артық болып шықты. Алай- да, күнтізбедегі екінші мақсат көктемгі күн мен түннің теңелу мезетін дөл 21 наурызға келтіру жүзеге аспады.